11. maja 1945. godine, samo tri dana nakon ulaska partizanskih jedinica u oslobođeni Zagreb i raspada tzv. NDH, na Trgu bana Jelačića organizovan je veliki miting dobrodošlice. Među govornicima su bili proslavljeni partizanski general Koča Popović, budući prvi zagrebački gradonačelnik posle oslobođenja Većeslav Holjevac, te predstavnici savezničkih armija. Publiku su činili spontano okupljeni Zagrepčani i organizovano dovedene grupe građana, kao i pripadnici oslobodilačkih jedinica.
O ovom krupnom političkom događaju u turbulentnoj istoriji 20. veka postoje foto i filmski zapisi na temelju kojih je moguće naknadno proceniti broj prisutnih građana. Budući da dostupan vizuelni materijal iz tog vremena nije dovoljno kvalitetne rezolucije, nije moguće na temelju tih snimaka obaviti precizno pojedinačno brojanje svih prisutnih “u glavu”. Međutim, dostupni materijal nam omogućava dovoljno dobar uvid u granice prostora koji je pokriven masom okupljenih ljudi, kao i u gustinu mase na različitim delovima, što su nužni elementi za davanje približne procene.
Kao materijal za procenu korišćene su fotografije tadašnjeg TANJUG-ovog reportera Branka Savića, digitalno dostupne na arhivu partizanske fotografije – www.unwantedimages.org, kao i arhivski filmski materijal dostupan na Jutjub kanalu “Narodno oslobođenje Jugoslavije”. Pre nego što prikažemo rezultate analize ovih snimaka, da se kratko osvrnemo na karakteristike Trga bana Jelačića kao prostora za okupljanje.
Ovde treba napomenuti da se tadašnji Trg u nekim stvarima razlikovao od današnjeg, što je u početku unosilo izvesnu zabunu prilikom analize prostorne popunjenosti. Dok su okolne zgrade arhitektonski uglavnom nepromenjene, promenjena je pozicija ključnog vizuelnog orijentira, spomenika banu Jelačiću, koji je u to vreme bio okrenut ka severu, a ne jugu kao danas. Takođe, fontana Manduševac je u to vreme bila zatrpana i popločana. Sam Trg nije menjao svoju stalnu površinu od oko 12.000 kvadratnih metara. Ako imamo na umu da se maksimalna empirijska prosečna gustina ljudi na skupovima koji se organizuju u ovakvoj vrsti otvorenog urbanog prostora kreće oko 2 osobe po kvadratnom metru, to znači da je maksimalan realni kapacitet samog Trga bana Jelačića (bez prilaznih ulica) blizu 25.000 ljudi, i to u situacijama kada je masa sabijena do granica psihološke podnošljivosti.
Miting 11. maja 1945. jeste bio izuzetno masovan, ali masa tog dana nije bila natisnuta do maksimalne granice podnošljivosti, pa je u mnogim delovima bilo moguće sasvim komotno kretanje, što nam daje prosečnu gustinu u rasponu od 1,5 do 1,7 ljudi po kvadratnom metru. No teži deo posla je bio određivanje granica površine koju je zauzela masa okupljenih građana.
Zapadni deo Trga nije bio toliko problematičan, jer se dobro video sa balkona za govornike i novinare, a učesnici ovog skupa su uglavnom pristizali na Trg iz pravca Gajeve i Ilice, pa je taj deo i najviše prisutan na dostupnom materijalu. Zato je rubove mase prema Ilici, Gajevoj, Ulici Pavla Radića i Dolcu relativno lako odrediti s visokom preciznošću.
Veći je problem bio na istočnom delu Trga, prema Praškoj i Jurišićevoj ulici, gde se granice mase ne vide jasno ni na jednoj fotografiji, kao ni na filmskim snimcima. Na tom rubnom delu trga, otprilike oko mesta gde se nalazi Manduševac, masa je napravila špalir u kome je ostavljen prostor za kretanje vozila sa visokim delegatima i govornicima. Jasno je da se ljudi nalaze sa obe strane tog špalira, ali nije sasvim jasno dokle. Ono što se može videti jeste da glavni deo mase ne zadire u Jurišićevu niti se prostire sve do zgrade Gradske štedionice, dakle Trg nije bio ispunjen sasvim do kraja prema svom istočnom rubu.
Uzevši sve ovo u obzir, dolazimo do procene o tome da je masa zauzela približno 10.000 kvadratnih metara (prema našoj projekciji, između 10.200 i 10.300). Kad to pomnožimo sa procenjenom prosečnom gustinom, te dodamo nekoliko stotina ljudi načičkanih po okolnim terasama i krovovima, dobijemo konačnu procenu o blizu 17 hiljada prisutnih.
Posebno je zanimljivo to što je ovaj broj prisutnih sasvim uporediv s onim što se obično navodi kao najmasovniji protest u istoriji Zagreba – onim održanim 21. novembra 1996. godine posle pokušaja gašenja Radija 101. Na tom skupu masa okupljenih je pokrila prostor koji je bio svega nekoliko stotina kvadratnih metara veći, što uz približno istu gustinu daje broj od oko 18.000 učesnika. Dakle, miting dobrodošlice partizanskim oslobodiocima u Zagrebu bio je skoro jednako posećen kao i politički protest koji je javno percipiran kao najveći protest u ovom gradu, održan na istom mestu 51 godinu kasnije.
Ovaj podatak postaje još značajniji kad se dovede u relaciju sa brojem stanovnika. Prilično je teško naći pouzdane procene o broju stanovnika Zagreba na kraju Drugog svetskog rata. Različiti izvori daju procene u rasponu između 300 i 400 hiljada, zajedno sa pristiglim izbeglicama, što znači da je u to vreme Zagreb imao oko upola manje stanovnika nego danas. Imajući to na umu, odziv od 17.000 ljudi na miting 1945. godine odgovarao bi otprilike broju od oko 35.000 ljudi danas – što je broj koji u standardnim okolnostima ne može ni stati na Trg bana Jelačića i podrazumevao bi prostiranje mase duboko u sve pristupne ulice.
Aleksandar Gubaš
This article was sponsored by Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe.